Turfan'dan bahsedilirken insanın aklına öncelikle uçsuz bucaksız üzüm bağları gelir. Bin yıldan uzun süredir üzümler yetiştiren Turfan, kadim İpek Yolu üzerindeki önemli güzergâhlardan biriydi. Bunda karız adındaki yeraltı sulama sistemi büyük rol oynadı ve bugün halâ yerel halka katkı sağlamaya devam ediyor. Dünyanın en uzun yeraltı sulama sistemi konumunda olan Turfan Karızları, bugün bile insanlara serinlik ve canlılığı getiriyor.
Turfan halkının icadı
Ağustos ayı, yılın en sıcak aylarındandır ve üzümler bu ay olgunlaşır. Düzenli sıralamış bağlarda asılı duran üzümler mis gibi kokar, bağların dışında ise 40 ila 50 dereceye kadar çıkan kavurucu bir sıcak vardır. Çin'in en sıcak ve en kuru yeri olan Turfan’daki iklim koşulları tarıma pek uygun değil gibi görünüyor, ancak karız sistemi burayı tıpkı "çöldeki vaha" gibi yapmış ve "meyvelerin memleketi" haline getirmiştir.
Turfan'da yer yüzeyinde nehir sayısı son derece az, ancak yer altı su kaynağı ise zengindir. Geniş Gobi altında önemli su kaynağı bulunur. Tanrı Dağları'ndan kaynaklanan buzul ve kar suyu dağların eteğinde yer altına sızdıktan sonra uzun bir yolculuktan sonra Turfan'a kadar gelir ve karız sistemi için zengin bir su kaynağı sağlar.
Karız sistemi, düşey kuyu, yer altı kanal, yer üstü kanal ve su deposu dahil 4 bölümden oluşur. Düşey kuyular, karız sisteminin inşası sırasında insan gücünün çalışma yeri ve havalandırma borusu işlevini görüyordu. Kuş bakışıyla düşey kuyular, geniş Gobi'de dağılan bir inci kolyesini andırıyor. Bu kuyuların altında sular köylere ve tarlalara akıyor. Bilimsel araştırmalar, Turfan Karızları'ndan en eskisinin 600 yıl önceki Ming Hanedanı'nın ilk yıllarında inşa edildiğini ortaya koydu. Bazı uzmanlar, karızların 2 bin yıl önceki Han Hanedanı'nda ilk şeklini aldığını tahmin ediyor. Qing Hanedanı'na gelince, yerel halklar Lin Zexu ve Zuo Zongtang gibi vezirlerin öncülüğünde büyük çaplı bir karız inşa etme kampanyasına katılmış. Bugün bile bazı Turfanlılar, karızları "Lin Kuyuları" diye tarif ediyor.
Şu an, Turfan bölgesinde 1108 tane karız bulunuyor, yer altı kanallarının toplam uzunluğu 3200 kilometre. Yıllık akış miktarı 113 milyon metreküp olan karızlar, yerel halkı besliyor. Bu nedenle Turfan'daki birçok köyün isminin ekinde "karız" kelimesi var. Karızlar nereye uzanıyorsa orası yeşil bir vaha haline geliyor ve güzel bir ekolojik sisteme sahip oluyor.
Karız sistemi, çöl ve Gobi’de yer yüzeyinin eğim durumundan faydalanarak, itici bir güç olmaksızın yer altı suyunu değerlendiren bir projedir. Karız harikasını yerel halk, Turfan'daki aşırı kuru ve sıcak havaya ayak uydurma sürecinde yaratmıştır.
Turfan Vadisi'nin rakımı nispeten düşüktür. Vadinin kuzeyinde yer alan ve su kaynağı olan Tanrı Dağları'nın ortalama rakımı ise 5 bin metredir. Buzul ve kar suyu eridikten sonra yer altında doğal şekilde oluşan yol boyunca akar. Bu özelliği keşfeden yerel halk, karız sistemini geliştirmiştir.
Karız sisteminin içerdiği ekolojik anlayış, bugün korunup aktarılıyor.
Turfan'da mini sprinklerle sulama yöntemi yaygınlaşıyor
Modern tarımın gelişme sürecinde karızların içerdiği ekolojik zekâ, korunup daha da geliştiriliyor. Edikut Bölgesindeki Çatkalı kasabasına bağlı Turfankır köyünde 470 hektara yakın olan üzüm bağlarında bu yılın nisan ayında mini sprinklerle sulama teknolojisi kullanılmaya başlandı. Enver Rişit adlı bir köylü, sprinklerle sulama teknolojisinin karız sisteminden ilham aldığını söyledi. Bu yöntemle, yer altı borularıyla taşınan su her asmanın köküne kadar ulaştırılıyor, böylece geleneksel sulama yönteminin yol açtığı su israfı da büyük ölçüde önlenmiş oluyor. Gelecek yılın sonuna kadar Turfan'daki 42 bin hektar üzüm bağında su tasarruflu sulama yöntemleri kullanılacak.
Karızlar, etraflarında serin bir iklim sistemini oluşturuyor
Turfan Vadisi'ne gelenler karızların bulunduğu yerlerin ağaçlarla örtülmüş yeşil bir yere döndüğünü ve çocukların bu alanlarda nasıl keyifle oynadıklarını görür. Su, yeşil köylere sınırsız bir canlılık kazandırıyor. Yazın karız suyunun aktığı 100 metre çapındaki alanda serin bir hava oluşur.
Bali Mehmet, çocukken karız suyunda yüzmeyi öğrendiğini ve şimdiki çocukların da karızın yanında oynamayı sevdiğini belirtti. Mehmet, atalardan kalan bu hazinenin yerel halkın "ana nehri" olduğunu dile getirdi.
Modern teknolojilerin geliştirilmesiyle, eski karızlarda yeni bir sayfa açılıyor. Yerel yönetim, karızları koruma ve onarma çalışmasını yürütüyor. Amacı, karızların daha büyük rol oynayıp yerel halka daha fazla yarar sağlaması.
Bir dönem nüfusun artması ve ekonominin büyümesiyle yer altından çıkarılan su miktarı hızla arttı ve bazı karızlar kurudu. Buna karşı karızların yakınlarında elektrikli kuyuların kurulması yasaklandı, kurulmuş kuyular ise adım adım kapatıldı. Böylece yer altı suyunun azalması önlendi. Ayrıca karızların onarımı da güçlendirildi.
Karız sistemi, bölgenin bir turizm destinasyonu haline döndürülmesine de olanak sağlamıştır. Karızların yakınlarında eğlence parkı, geleneksel örf ve adetlerle ilgili sergi alanı açılıp karızların yapısı, kullanılan teknikler, kültürel içeriği ve kapsadığı ekolojik zekâ tanıtılmaya başlanmıştır. Karızlar, artık Turfan'a gelen yerli ve yabancı turistlerin favori yerlerinden biri haline gelmiştir.
