İran cumhurbaşkanlığı seçiminde ikinci tur: Hangi adaylar yarışıyor, seçim sistemi nasıl işliyor?

İran'da eski Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi’nin 19 Mayıs 2024’te helikopter kazasında hayatını kaybetmesinin ardından İran, anayasasına uygun olarak seçimlerin 40 gün sonra yapılmasına karar verdi. İlan edilen 40 günlük süreçte, adaylık başvuru süreci, Anayasa Koruyucular Konseyi’nin (AKK) inceleme süreci ve son olarak adaylığı onaylanan isimlerin kampanya süreci gerçekleşti. AKK bu seçimde 1 reformist, 5 muhafazakar olmak üzere 6 adayın başvurusunu onayladı.

Hangi adaylar yarıştı?

Reformist aday Mesud Pezeşkiyan, ilk turda en çok oyu alarak ikinci tura geçmeye hak kazanan isim oldu. Mesud Pezeşkiyan, eski Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi döneminde Sağlık Bakanlığı, Üniversite Rektörlüğü ve Meclis Başkanlığı yapan Tebrizli bir siyasetçi.

İkinci tura girmeye hak kazanan diğer isim Said Celili oldu. Muhafazakarların iddialı ismi olan Said Celili, İran Ulusal Güvenlik Yüksek Konseyi Genel Sekreterliği ve Nükleer Müzakereci gibi görevlerde bulundu. Hala Ulusal Güvenlik Yüksek Konseyi ve Düzenin Yararını Teşhis Konseyi üyesi.

Muhafazakar adaylar arasındaki iddialı isimlerden olan Muhammed Bakır Kalibaf’ın seçimi kazanması veya en azından ikinci tura kalması beklenirken seçimi 3’üncü sırada tamamladı. Kalibaf, meclis başkanlığı görevini sürdürmeye devam ediyor.

Muhafazakar adaylardan diğer ikisi Kadızade Haşimi ve Ali Rıza Zakani seçime 2 gün kala Kalibaf ve Celili’nin temsil ettiği devrimci cepheye birlik çağrısı yaparak seçimden çekildiler.

Muhafazakar kanadın diğer adayı Mustafa Purmuhammedi ise seçim sürecinde televizyon programlarında başarılı bir performans sergilese de bu performans seçim sonuçlarına yansımadı.

Reformistlerin tek adayı Mesud Pezeşkiyan ile muhafazakar Said Celili, bugün başlayan ikinci tur seçimlerinde yarışıyor.

İran’da seçim sistemi

İran seçimleri konuşulurken, ülkenin seçim sistemi de merak edilen konular arasında. İran’ın seçim sistemini anlayabilmek için İran’ın yönetim şekline, milletvekili seçim yasasına ve seçimleri etkileyen kilit kurumlara göz atmak gerekiyor.

1 Nisan 1979 tarihinde kurulan İran İslam Cumhuriyeti Anayasasında, egemenliğin yasama, yürütme ve yargı organları tarafından, ülkenin dini lideri olan Devrim Rehberi’nin himayesi altında kullanılacağı kayıtlıdır.

Anayasa’ya göre Cumhurbaşkanı yürütmenin başı. Ancak iç ve dış politika önceliklerinin belirlenmesi ya da silahlı kuvvetlerin ve emniyet güçlerinin sevk ve idaresi yetkileri Devrim Rehberi’ne ait.

Cumhurbaşkanı, Anayasayı Koruyucular Konseyi tarafından onay almış adaylar arasından, dört yıl süreyle ve en fazla üst üste iki dönem için halk tarafından seçilir. İlk turda adaylardan herhangi biri yüzde 50’nin üzerinde oy alamazsa, en fazla oy alan iki aday ikinci turda yarışır.

İran İslam Cumhuriyeti’nin temel yasama organı olan İslami Danışma Meclisi ise 290 üyeden oluşuyor. Milletvekillerinin görev süresi dört yıl. Kanunların oluşturulması ve uluslararası belgelerin onaylanması gibi görevlere sahip olan Meclis’te kabul edilen yasa tasarıları ise onay için Anayasayı Koruyucular Konseyi’ne sunulur ve onay alındıktan sonra yasalaşır.

Dini Rehberlik (Velayet-i Fakih)

Velayet-i Fakih makamı İran’ın en üst yönetim merciidir. İran Anayasası’na göre, ‘Şiilerin 12. İmamı olan Mehdi zuhur etmediği sürece’ İran’da onun temsilcisi ve onun adına yönetim yetkisi Dini Lider’in sorumluluğundadır. DiniLider, ülkede meydana gelen her konuda ilk ve son sözü söyleyen kişidir ve seçilmiş cumhurbaşkanının üstünde tek karar merciidir.

Dini Lider’in bazı anayasal yetkileri ise şu şekilde:

- Ülke siyasetini belirlemek

- Siyasi işleyişi denetlemek

Fransa'da kokain kullanımı iki kat arttı

- Referandum emri vermek

- Tüm silahlı kuvvetlerin başkomutanı olmak

- Savaş ve barış ilan etmek

- İran Yargı Erki Başkanını atamak ve azletmek, Devrim Muhafızları ve İran Ordusu Komutanlarını atamak ve azletmek, Genelkurmay Başkanını atamak ve azletmek, üst düzey askeri ve güvenlik komutanlarını atamak ve azletmek, İran Devlet Radyo ve Televizyonu Başkanını atamak ve azletmek, Koruyucular Konseyi’nin 6 Ayetullah üyesini atamak ve azletmek

- Cumhurbaşkanını seçildikten sonra onaylamak ve uygun gördüğünde azletmek

- Genel af ilan etmek

- Yasama, Yürütme ve Yargı arasındaki ilişkileri düzenlemek

Koruyucular Konseyi (Şura-i Negahban)

Koruyucular Konseyi, seçimlerin tüm denetimine sahip olarak İran devletinin en önemli anayasal kurumlarından biridir. Mecliste çıkan tüm kanunlar Koruyucular Konseyi’nin dini ve hukuki denetiminden geçmeden yürürlüğe giremez. Seçimlerde aday olan her kişinin seçilme şartlarına sahip olup olmadığı Koruyucular Konseyi tarafından onaylanmalıdır. Konsey tarafından reddedilen hiç kimse seçimlere katılamaz.

Koruyucular Konseyi veya Anayasayı Koruma Konseyi 12 üyeden oluşur. Bu üyelerden 6’sı, İslam hukuku uzmanlarından (fakihler) oluşur, diğer 6 üye ise hukukçulardan oluşur.

İslami Şura Meclisi (Parlamento)

İran’da seçimler Koruyucular Konseyi’nin denetiminde İçişleri Bakanlığı tarafından yürütülür. Mevcut kanınlara göre, ülkedeki dini azınlıkların toplam 5 vekil seçtirme hakları var. Buna göre, Zerdüşt ve Kelimilerin birer, Asuri ve Keldani Hristiyanların toplam bir, Tahran’da yaşayan Kuzey Ermenilerinin bir ve İsfahan’da yaşayan Güney Ermenilerinin bir milletvekili seçtirme hakkı bulunuyor.

Kanunlara göre ayrıca, seçimler herhangi bir resmî tatil gününde yapılmalı ve en az 10 saat sürmeli. Tehditle oy verdirme, para karşılığı oy verdirme, mühürsüz oy pusulası gibi durumların da içinde bulunduğu 12 maddelik bir ‘geçersiz oy’ yönetmeliği de yürürlükte.

Koruyucular Konseyi ise, seçime girecek isimlerin ‘yeterliliklerine’ onay veriyor. Bu konseyin hukukçu üyeleri ise, Dini Lider’in direkt olarak atadığı Yargı Erki Başkanı tarafından Meclis’e öneriyor. Böylelikle Koruyucular Konseyi’nin 6 dini üyesi direkt olarak, 6 hukukçu üyesi de dolaylı olarak Dini Lider tarafından atanmış oluyor.