Her yıl Consumers International tarafından 15 Mart günü bir tema ile Dünya Tüketiciler Günü olarak kutlanmaktadır.
15 Mart 1962’de ABD Başkanı John F. Kennedy Amerikan Kongresi’nde yaptığı konuşmasında evrensel tüketici haklarına değinerek dört önemli tüketici hakkından söz etmişti. Bunlar Sağlık ve Güvenliğin Korunması Hakkı / Bilgi Edinme Hakkı / Seçme Hakkı / Sesini Duyurma ve Temsil edilme Hakkı idi.
Daha sonra 1983’de bu konuşmanın tarihine atfen 15 Mart ilk kez Dünya Tüketici Hakları Günü (DTHG) olarak kutlandı. Ardından 1985’de Birleşmiş Milletler tüketicilerin refahının artırılmasına yönelik küresel çabaların güçlendirilmesi için bir ‘BM Tüketicilerin Korunması Rehberi’ yayınladı ve kabul etti. Bu tarihten sonra tüm ülkeler bu tarihi sahtekârlığa, adil olmayan ticaret uygulamalarına ve tüketicilerin istismar edilmesine karşı kolektif mücadelenin gösterilmesi için bir farkındalık günü olarak kutlamaktadır.
Bu rehber 1999’da ve 2015’de artarda iki kez yeniden düzenlendi. Bu rehberin yayınlanmasının ardından UNCTAD (BM Ticaret ve Kalkınma Örgütü) tarafından bir ‘Tüketicilerin Korunması İçin Hükümetlerarası Uzmanlar Grubu (IGE)’ kuruldu. Bu rehberde 11 yasal (meşru) tüketici gereksinimi saptandı ve bunların nasıl uygulanacağına ilişkin açıklamalar getirildi:
Bunlar aşağıdaki resimde görüldüğü üzere şöyle:
1. Ulaşma: Temel mal ve hizmetlere ulaşma gücü,
2. Kapsayıcılık: Kırılgan ve dezavantajlı tüketicilerin korunması,
3. Güvenlik: Sağlık ve Güvenlik hasarlarından korunma,
4. Ekonomik Çıkarların Korunması: Paranın değeri ve riskler bağlamında tüketicinin çıkarlarının yükseltilmesi,
5. Bilgi Edinme: Bilgiye dayalı seçimler yapabilmek için doğru bilgilere ulaşabilme,
6. Eğitim: Spesifik seçimlerin tüketici işlemleri, çevresel, sosyal ve ekonomik sonuçlarını anlayabilmek için yardım edilmesi,
7. Telafi (Ödünleme): Etkili telafi çözüm hizmetlerinin ve telafi mekanizmalarının elde edilebilirliği,
8. Temsil edilme: Tüketici grupları oluşturabilme özgürlüğü ve ilgili karar verme mekanizmalarında görüşlerle yer alabilme
9. Sürdürülebilirlik: Sürdürülebilir tüketim kalıplarının geliştirilmesi,
10. Gizlilik: Tüketicinin kişisel verilerinin gizliliğinin ve bunların küresel serbest akışından korunması
11. E-ticaret hakları: Tüketicilerin çevrimdışı olduğu gibi çevrim içi olarak da eşit korunması.
DTHG 2025: Sürdürebilir yaşam tarzlarına adil bir geçiş
Bu yılki ana temada vurgulanan ‘A just transition (Adil Geçiş) genişçe şöyle tanımlanabilmektedir: Düşük karbonlu ekonomiye ve çevresel olarak sürdürülebilir ekonomi ve toplumlara geçişte kimsenin geride kalmaması ya da arkaya itilmemesi, iklim eylemlerini olanaklı kılacak ve BM Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları’nı gerçekleştirilmesini kolaylaştıracaktır.
Geçtiğimiz on yıl kayıtlardaki en sıcak on yıl oldu ve aşırı hava olayları birçok ülkede rutin hale gelerek hayatları ve geçim kaynaklarını altüst etti. Aynı zamanda, biyolojik çeşitliliğin kaybı ve kirlilik gezegen ve insan sağlığı için giderek artan bir tehdit oluşturuyor. Bu krizlerin etkisinin yalnızca çevresel değil, aynı zamanda ekonomik ve sosyal olduğu ve Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları’na doğru ilerlemeyi baltaladığı giderek daha da netleşiyor.
Gezegensel sınırlar içinde kalmak için, yeme şeklimizde, seyahat etme şeklimizde, evlerimizi ısıtma, soğutma ve elektrik sağlama şeklimizde ve satın aldığımız ve kullandığımız ürün ve hizmetlerde temel değişiklikler yapmamız gerekecek. Yine de tüketiciler için sürdürülebilir ve sağlıklı seçimlerin daha erişilebilir, ulaşılabilir ve uygun fiyatlı hale getirilmesi esastır. Ve bu geçişin insanların temel hakları ve ihtiyaçları pahasına değil, bunun yerine ilerleme için bir fırsat olması, insanlar ve gezegen için sürdürülebilir yaşam tarzları sunması şeklinde olması gerekir.
15 Mart'taki Dünya Tüketici Hakları Günü 2025 için dünyadaki tüketici örgütlerinin şemsiye kuruluşu Consumers International, üyeleri ve ortaklarıyla birlikte, sürdürülebilir yaşam tarzlarına adil bir geçiş için küresel bir çağrıda birleşti. Küresel amaçlara ulaşmak için ihtiyaç duyduğumuz çarpıcı dönüşümü desteklemek amacıyla tüketiciler için daha fazla koruma ve güçlendirme talep edilmektedir.
Sürdürülebilir tüketimin hayati önemi yaygın olarak kabul edilmektedir. Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli, tüketim veya 'talep tarafı stratejileri' konusunda eylemde bulunmanın, 2050 yılına kadar temel sektörlerde sera gazı emisyonlarını %40-70 oranında azaltabileceğini tahmin etmektedir. Benzer şekilde, 'sürdürülebilir tüketimi mümkün kılmak' 2022 Küresel Biyoçeşitlilik Çerçevesi tarafından belirlenen temel hedeflerden biridir.
Ayrıca, çevremizi korumak için acil eylemde bulunulmazsa, tüketicilerin karşı karşıya olduğu en ciddi zorlukların çoğunun önemli ölçüde artacağı açıktır. Başarısız gıda sistemlerimiz ve fosil yakıtlara olan bağımlılığımız, dünya çapında artan gıda ve enerji fiyatlarına önemli ölçüde katkıda bulunurken, çevre kirliliği (hava, kimyasal ve plastik kirliliği dahil) her yıl en az 9 milyon erken ölüme neden olmaktadır.
Eylem için önemli bir kamu desteği bulunmaktadır. GlobeScan ile birlikte yayınlanan ve 31 ülkedeki 30.000 tüketiciden alınan verilerle hazırlanan bir raporda, bunların yüzde 94'ünün daha sürdürülebilir yaşam tarzlarına geçişi desteklediği saptanmış. Yine de tüketiciler eylemde bulunmanın önünde önemli engellerle karşı karşıyadır. Araştırma, yüzde 80'den fazlasının sürdürülebilir yaşam tarzlarını daha erişilebilir, ulaşılabilir ve uygun fiyatlı hale getirmek için hükümetlerden, işletmelerden ve uluslararası örgütlerden daha güçlü desteğe ihtiyaç duyduğunu söylediğini göstermiş. Son beş yılda artan yaşam maliyetleri, birçok kişinin temel ihtiyaçları karşılamasını giderek zorlaştırmış ve ek maliyetler gerektiren takdirî harcamalar veya yaşam tarzı değişiklikleri için çok az olanak bırakmıştır.
Sürdürülebilir yaşam tarzları sunmak için şimdi harekete geçmemiz, insanların haklarını ve ihtiyaçlarını gezegen sınırlarını aşmadan karşılamamız çok önemlidir.
Consumers International aşağıdaki hususları sağlayan sürdürülebilir yaşam tarzlarına adil bir geçiş çağrısında bulunuyor:
1. Tüketicilerin meşru ihtiyaçlarını destekler. Buna gıda ve enerji gibi temel ihtiyaçlara erişim ve insanların sağlık ve güvenliğinin korunması dahildir.
2. Sorumluluğu bireysel tüketicilere yüklemek yerine, sürdürülebilir ve sağlıklı seçimleri herkes için daha erişilebilir, ulaşılabilir ve uygun fiyatlı hale getirir.
3. Tüketici seslerinin, (savunmasız ve düşük gelirli tüketicileri dâhil etmeye ve korumaya odaklanarak), tüm yönetim seviyelerinde ve işletmeler tarafından duyulmasını sağlar.
4. Sürdürülebilir bir yaşam tarzına giden yolların bağlamlara göre değiştiğini, bir ortamda işe yarayanın başka bir ortamda uygulanabilir veya alakalı olmayabileceğini, çünkü yerel önceliklerin ve zorlukların benzersiz yaklaşımları şekillendirdiğini kabul eder.
CI’ın kampanyası, gıda, su, enerji, mobilite, tüketim malları, konut, finans ve eğlence gibi temel sektörlerde sürdürülebilir yaşam tarzlarına odaklanmıştır.
CI’ın çağrısına şunları eklemek gerektiğini düşünüyoruz:
· Antroposen yani insan merkezli çağda dönüşüm yaparak eko-merkezli yani insanın doğaya uyumlu onun bir parçası olan bir unsur olarak yaşaması kalıbını uygulamaya geçirmeliyiz.
· Bu amaçla ortakyaşar insanlar olmalıyız.
· Neo liberal ekonomik model yerine alternatif ekonomik modeller geliştirmeliyiz (türetim ekonomisi, donut ekonomisi vb.)
· Atıksız birey, atıksız toplum olma yolunda davranış kalıpları oluşturmalıyız.
· Tüketim odaklı kovboy ekonomisinde türetilmiş yapay isteklere saplanmak yerine uzay ekonomisi mantığıyla gerçek ihtiyaçlara odaklanarak, yaşam kalitemizi daha çok sahip olmaya değil daha nitelikli olmaya dayandırmalıyız. Böylece ‘Daha Çok Toplumu’ prangalarından kurtuluruz. Hatta minimalist yaşam tarzına yüzümüzü dönmeliyiz. ‘Az aslında çoktur’ sloganını yaşamımızın merkezine oturtmalıyız.
· Hızlı yaşam yerine yavaş (sakin) yaşam modeline sarılmalıyız.
Sürdürülebilir yaşam tarzı zirvesi
Sürdürülebilir Yaşam Tarzları Zirvesi: değişim, hesap verebilirlik ve eylem için küresel bir platformdur.
Bu platform, tüketici savunucuları, iş dünyası, hükümet, çok taraflı forumlar ve akademia arasında güçlü köprüler kurmaya odaklanmıştır. DTHG’nden önceki haftada (10-14 Mart), bir dizi tartışma, panel, konuşma ve sprint düzenlendi. Burada liderler, sürdürülebilir yaşam tarzlarını ilerletmek için içgörülerini, zorluklarını, yeniliklerini ve taahhütlerini paylaştılar.
Mart 2024'te Birleşmiş Milletler Çevre Meclisi'nin (UNEA-6) altıncı oturumunda, Sürdürülebilir Yaşam Tarzlarını Teşvik Etme konusunda tarihi bir karar kabul edildi. Aralık 2025'te UNEA-7, ülkelerin bu hedefe doğru ilerlemesini incelemek ve sürdürülebilir yaşam tarzlarına yönelik taahhütleri güçlendirmek için önemli bir an olacak.
Sürdürülebilir yaşam, Kasım 2025'te Brezilya'da düzenlenecek COP30'un gündeminde de yer alacak. COP29'da, Consumers International, ülkelerin ulusal iklim taahhütlerine (Ulusal Olarak Belirlenen Katkılar, NDC'ler) sürdürülebilir yaşam konusunda eyleme geçmelerini istedi ve Kasım ayında bu eğilimi inşa etmek önemli olacak.
Daha da önemlisi, birçoğu rayından çıkmış olan Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları’nın gerçekleştirilmesine sadece beş yıl kaldı.
Consumers International, tüketicileri sürdürülebilir yaşam tarzlarına adil bir geçişin merkezine koyan benzersiz bir etkinlik olan Sürdürülebilir Yaşam Tarzları Zirvesi'ne ev sahipliği yaptı. 15 Mart'taki DTHG kutlamaları kapsamında Zirve, küresel hedeflere ulaşmaya yardımcı olmak ve hepimizin sürdürülebilir bir şekilde yaşamasını desteklemek için ortak taahhütler, içgörüler ve iş birliği için liderleri bir araya getirdi.
Zirve, bir genel kurul ve hoş geldiniz oturumuyla açıldı ve sonraki oturumlar, gıda, sağlık, enerji, plastikler, cinsiyet, hareketlilik ve tüketici bilgileri gibi sürdürülebilir yaşam tarzlarına adil bir geçişin kesişen temalarına odaklandı. 2.Gün Asya’da Sürdürülebilir Yaşam Tarzları için Tüketici Hakları başlıklı bir oturum da yapıldı.
Sürdürülebilir yaşamı herkes için kolay bir tercih haline nasıl getirebiliriz? Hangi politikalar ve yenilikler gerçek değişimi yönlendirecek? Kim öncülük ediyor ve onlardan ne öğrenebiliriz? 85'ten fazla seçkin konuşmacı, 18 oturum ve Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma, Birleşmiş Milletler Çevre Programı ve Accenture gibi ortaklarla beş gün boyunca cevaplara ve çözümlere odaklandı.
Kapanış oturumu CI Genel Direktör Helena Leurent moderatörlüğünde 14.3.2025’te Türkiye saatiyle 16.00-17.30 aralığında yapıldı. Oturuma UNEP’ten, Dünya Kaynakları Enstitüsü’nden vb. önemli katılımcılar konuşmacı olarak katıldı. Bu oturumda Çin Tüketiciler Birliği’nin (ÇTB: CCA) Genel Sekreteri Wang Zhenyu da katıldı. ÇTB 1984 Aralık’ta kuruldu. Birlik çatısı altında 3279 tüketici örgütü var. ÇTB bir sosyalist piyasa ekonomisinde tüketici hakları için sağlıklı bir çevrenin gelişimi için çalışıyor. Birlik 1994’den beri China Consumers adlı bir dergi de çıkarıyor ve tüketicilere tavsiyelerde bulunan bir web sitesi de var. Birliğin WeChat’te bir hesabı da var. Birliğin 17 ileri gelen e-ticaret sitesi platformlarıyla ortak bir şikayet sitesi var. Zhenyu’ya göre, Çin’de kalite bazlı tüketim ana trend olmakta, tüketiciler kaliteli mal ve hizmetler talep etmektedir.
Wang Zhenyu
Secretary General
China Consumers Association
Sonsöz
Bu yılki tema bireyleri de toplumları da sert sorunlar konusunda sert olmaya çağırıyor. O zaman bitişi Xi Jinping’in değindiği Çin atasözüyle yapalım: ‘Demiri döven demirden sert olmalıdır’ (15.11.2012 ÇKP 18.Kongresi).
