Sırbistan'da yaşayan Zlatko Kokanović, arka bahçesinde bir lityum madeni istemiyor ve açılmasını engellemek için elinden gelen her şeyi yapacak. Associated Press'e konuşan 48 yaşındaki çiftçi, "Hepimiz burada hayatımızı kaybetmeye hazırız. Ateş edebilirler. Madeni açabilmelerinin tek yolu bu" ifadelerini kullandı.
Söz konusu alan, Sırbistan'ın batısında, Avrupa'nın en zengin lityum yataklarından birine sahip yemyeşil bir tarım vadisi.
Vadide bir maden olup olmaması Balkan ülkesindeki en tartışmalı konulardan biri haline geldi ve binlerce kişinin protestolarını tetikledi.
Hükümet madenin ekonomik kalkınma için bir fırsat olduğunu savunurken, eleştirmenler madenin Jadar vadisi, yeraltı su rezervleri, tarım arazileri ve vadiden geçen iki küçük nehir üzerinde onarılamaz bir kirliliğe yol açacağını söylüyor.
Cumartesi günü başkent Belgrad'da düzenlenecek büyük bir mitinge binlerce kişinin katılması ve Sırbistan'ın her yerinde lityum madenciliğinin yasaklanması için bir yasa çıkarılması çağrısında bulunması bekleniyor.
Kokanovic, "Ne Damo Jadar" ya da "Jadar'dan Vazgeçmeyeceğiz" grubuyla orada olacak.
"Onların kârları bizi ilgilendirmiyor. Biz bu topraklarda büyüdük ve bu topraklarda öleceğiz," diyor Kokanović. "Bu topraklar kimsenin malı değil, çocuklarımıza ait."
Jadar vadisindeki lityum ve bor yataklarının araştırılması 20 yıldır çok uluslu Rio Tinto madencilik şirketi tarafından yapılıyor. Şirket bir maden açmak için planlar hazırladı.
Rio Tinto 150 yıllık tarihi boyunca yolsuzluk, çevresel bozulma ve kazı alanlarında insan hakları ihlalleri suçlamalarıyla karşı karşıya kaldı ve bu geçmiş Jadar sakinlerini ve Sırbistan'daki çevre koruma gruplarını endişelendirdi.
2021 ve 2022'deki kitlesel protestolar Sırbistan hükümetini maden planını geçici olarak askıya almaya zorladı, ancak Temmuz ayında Almanya Başbakanı Olaf Scholz'un huzurunda AB ile "kritik ham maddeler" konusunda bir mutabakat imzalamadan önce yeniden canlandırdı.
Sırbistan Madencilik ve Enerji Bakanı Dubravka Djedović Handanović AP'ye verdiği röportajda Jadar vadisinin yaklaşık 158 milyon ton lityum içerdiğini bunun da Avrupa kıtasındaki toplam tahmini rezervlerin yaklaşık yüzde 17'sini oluşturduğunu söyledi.
Bakan, Jadar'ın "Avrupa'da keşfedilmiş en iyi lityum sahalarından biri ve muhtemelen dünyanın da en iyilerinden biri" olduğunu ve iklim değişikliğiyle mücadele söz konusu olduğunda Sırbistan'ı "sadece Avrupa'da değil, dünya çapında da en iyi ülke konumuna getirebileceğini" söyledi.
Djedović Handanović'in imzası, sürdürülebilir ham maddeler, batarya tedarik zincirleri ve elektrikli araçlar konusunda "stratejik ortaklık" öngören AB muhtırasında yer alıyor. Plan sadece ham madde ihracatı değil, aynı zamanda Sırbistan'da yeni teknolojilerin geliştirilmesi.
Handanović, olası kazıların en yüksek AB standartlarını karşılayacağını söyledi ve "zararlı olacak kadar olumsuz bir etkisi yaratacaksa hiçbir şey yapmayacağız" sözünü verdi.
"Bu durumda proje geliştirilmeyecek," diyerek proje hakkında yayıldığı iddia edilen "yanlış bilgilerden" şikayet etti. Buna karşılık hükümetin bir çağrı merkezi ve olası sağlık risklerini izlemek üzere bir tıbbi ekip kurduğunu söyledi.
Sırbistan'ı AB'ye yaklaştıracak ve bloğun lityum konusunda Çin'e olan bağımlılığını azaltmaya yardımcı olacak olsa da, eleştirmenler lityum madenciliğinin risklerinin hala faydalarından daha ağır bastığını savunuyor.
Belgrad Üniversitesi'nde araştırma profesörü ve çevre kimyası uzmanı olan Dragana Djordjević, Jadar vadisindeki arazinin maden arama çalışmaları sırasında çoktan zarar gördüğünü tespit eden bir grup Sırp akademisyen arasında yer alıyor. Djordjević, Jadar'ın yeraltı suları ve sık sık taşan, herhangi bir toksik maddeyi aşağıya taşıyabilecek nehirleri olan bir tarım alanı olduğunu söyledi. Maden "tüm bölge için büyük bir risk" dedi.
Rio Tinto, AB güvenlik standartlarına uygun bir yeraltı madeni inşa edeceğini söyledi. Şirketin Sırbistan'daki yan kuruluşu AP'ye gönderdiği kısa bir e-postada "gerçeklere dayalı kamu diyaloğunu desteklediklerini" söyledi ve ilgili kişileri yorumlarını sunmaya çağıran ayrı bir taslak çevre çalışmasına atıfta bulundu.
Yetkililer madenin 2028'den önce açılmayacağını söylediler. Vučić mevcut lityum karşıtı protestoları siyasi, belirsiz yabancı güçler tarafından düzenlenmiş, kendisine ve hükümete karşı yönlendirilmiş bir eylem olarak tanımladı.
Vadide, Rio Tinto Sava şirketine ait mülkler "izinsiz girilmez" tabelalarıyla işaretlenmiş ve plastik bantlarla kapatılmış durumda. Maden, mısır ve soya fasulyesi tarlalarıyla kaplı geniş vadinin yaklaşık 500 dönümünü kapsayacak.
60'lı yaşlarındaki Vladan Jakovljević, vadiye bakan tepelerdeki Stupnica köyünde yaşıyor. O da yaşam tarzından, arı kovanlarından ve ailesi için sağlıklı bir çevreden vazgeçmeyecek.
Jakovljević, eğer maden açılırsa, "Bizim için hayat olmaz" diyor.
